عنوان کتاب: گریز از آزادی
نویسنده: اریک فروم
مترجم: عزت الله فولادوند
انتشارات مروارید
گردآورنده: مهدی سیفی

کتاب گریز از آزادی دادخواستی است که عناصر مخالف با رشد و پرورش انسان و انسانیت را به پای محاکمه می‌کشد و از آنجا که نخستین شرط اعتلای آدمی، کوشش اصلی آن برای رسوا کردن دشمنان آزادی است. فروم در این کتاب سعی دارد بر پایه روابط، عوامل روانی و اجتماعی آزادی را تعریف و کیفیات آن را مشخص و موانع آن را ذکر کند.
از نظر فروم، آزادی جزئی از مسئله‌ی کلی روابط شخص با دیگران و اجتماع است. وقتی به مرحله‌ای از عمر رسیدیم که علایق نخستین میان کودک و والدین کم‌کم می‌گسلد و سیر تعیین و تشخص شروع می‌شود و باید رفته‌رفته در برابر جهان و حوادث تنها بایستیم دو راه پیش پا داریم:

یا اینکه برای اجتناب از تنهایی و ناتوانی به دیگران تسلیم شویم و زمام اختیار در کف آنان بگذاریم تا هم از مسئولیت تصمیم برهیم و هم احساس ایمنی کنیم یا با عشق و کار خلاق و خودانگیخته با جهان و جهانیان مرتبط شویم و بر موجودیت آنان به دیده‌ی احترام بنگریم؛ ولی فردیت خویش را نیز از دست ننهیم. بیماری انسان عصر ما به تشخیص فروم ناشی از انتخاب راه اول است. قدرت‌هایی که به خاطر رفع ناتوانی و ناایمنی بدان‌ها پناه می‌بریم یا از آن افراد یا متعلق به مؤسسات و نهادهای جامعه است؛ ولی به‌هرحال اگر ماهیتشان چنان باشد که میان آن‌ها و هدف رشد و پرورش فردی انطباق به وجود نیاید، معنای این تسلیم جز گریز از آزادی و آلت قرار گفتن و تنهایی و ناتوانی بیشتر چیزی نخواهد بود. فروم به حالتی که پس از گسستن علایق اولیه به وجود می‌آید و موجد احساسات تنهایی و ناتوانی است، «آزادی منفی» نام می‌دهد و در آن به چشم برزخی می‌نگرد که به‌هرحال باید از آن رخت کشید و یا به «آزادی مثبت» رسید و نیرومند و مستقل با مردم و طبیعت ارتباط یافت و یا سر به درگاه صاحبان قدرت نهاد و ضعف و ناایمنی را به دست فراموشی موقت سپرد.

عیب کار آن است که قدرت‌ها همیشه نیز حالت خصمانه ندارند. بسا برافتادن صورت‌های واضح قدرت از قبیل حکومت‌های استبدادی و سلطه‌ی بی‌چون‌وچرای مذاهب، مردم بدین پندار دل‌خوش شدند که دیگر آزادند و آنچه می‌خواهند می‌اندیشند و می‌گویند و می‌کنند؛ ولی عجز از دست یافتن به آزادی مثبت و نیاز نهفته برای تسلیم، جبارانی دیگر به وجود آورد و به نام وجدان اخلاقی و آرمان و وظیفه بر آدمی گمارد. این وضع فرموده جلال‌الدین را در خاطر زنده می‌کند که:

ای شهان کشتیم ما خصم برون، ماند خصمی زان بتر اندر درون

چونکه وارستم ز پیکار برون، بازگشتم سوی پیکار درون