وقتی لایک کردن کافی به نظر می‌رسد...

آیا تا کنون با دیدن پستی دربارهٔ فقر، محیط‌زیست یا تبعیض فقط با یک لایک یا بازنشر آن مطلب احساس کرده‌اید وظیفه‌ٔ خود را انجام داده‌اید؟
بسیاری از ما در چنین لحظه‌هایی احساس آرامش و رضایت پیدا می‌کنیم، گویی همین واکنش، نشانه‌ٔ اخلاق‌مداری ماست.
اما برخی روانشناسان اجتماعی توضیحی برای این احساس دارند و اصطلاحی به نام (Moral Licensing) برای این پدیده انتخاب کرده‌اند.

Moral licensing
چیست؟

هنگامی که ما عملی انجام می‌دهیم که از نظر اخلاقی درست به نظر می‌رسد، احتمالاً نوعی «اعتبار اخلاقی» برای خود در نظر می‌گیریم. این اعتبار به‌صورت ناهشیار احساس رضایت و کفایت در ما برمی‌انگیزد، به‌گونه‌ای که در موقعیت‌های بعدی تمایل‌مان برای انجام رفتارهای نیک کاهش می‌یابد. به بیان دیگر، ذهن‌مان می‌گوید: «من سهمم را انجام داده‌ام»، هرچند عملی در دنیای بیرون هنوز به طور مؤثر صورت نگرفته است.

در دنیای شبکه‌های اجتماعی نیز، این فرآیندها دیده می‌شود.
کاربران با لایک کردن یا بازنشر پست‌های انسان‌دوستانه، احساس می‌کنند در حمایت از یک هدف سهیم بوده‌اند، اما همین احساس ممکن است سبب کاهش مشارکت موثرتر و عملی آنان شود. به این پدیده «کنشگری کم‌هزینه» یا Slacktivism گفته می‌شود.

نگاهی به برخی پژوهش‌ها

۱. در پژوهشی نشان داده شد که هنگامی که حمایت‌های اینترنتی بسیار آشکار و در معرض دید دیگران است‌ – مانند اشتراک‌گذاری پست‌های اجتماعی در شبکه‌های مجازی – احتمال انجام مشارکت واقعی بعدی، از جمله کمک مالی یا داوطلبی، کاهش می‌یابد (کریستوفرسن، وایت و پلوزا، ۲۰۱۴).

۲. در مطالعه‌ٔ دیگری از کیم و همکاران (۲۰۲۳) آمده است که امضای اینترنتی یا لایک کردن پست‌های خیریه می‌تواند نوعی احساس انجام وظیفه‌ٔ اخلاقی در فرد ایجاد کند؛ احساسی که می‌تواند میل به نقش‌آفرینی در میدان عمل را تضعیف کند.

۳. پژوهش‌های جامع‌تری نیز این روند را تأیید کرده‌اند. به عنوان مثال نمونه، فراتحلیل بلانکن، فن دِ فِن و زلنبرگ (۲۰۱۵) نشان داد که برخی اشکال رضایت اخلاقی کوتاه‌مدت، اگر به رفتار پایدار منجر نشود، ممکن است در بلندمدت به شکل‌گیری نوعی بی‌عملی اجتماعی و اخلاقی در افراد بیانجامد.

آیا «کنش‌گری کم‌هزینه» همیشه پیامد منفی دارد؟

برخی پژوهش‌ها بیانگر آنند که رفتارهای نمادین در فضای مجازی می‌توانند کارکردهای متفاوتی داشته باشند. در برخی موارد، این کنش‌ها به افزایش آگاهی عمومی، گفت‌وگوی اجتماعی و شکل‌گیری حساسیت جمعی کمک می‌کنند.
در موقعیت‌های دیگر، ممکن است همین احساس مشارکت نمادین انگیزه‌ٔ عمل واقعی را کاهش دهد. بنابراین، اثر Slacktivism نه مطلقاً مثبت است و نه منفی؛ بلکه به زمینه، نیت فردی و پیوستگی با کنش‌های بعدی بستگی دارد.

پیش از واکنش به یک موضوع اجتماعی در شبکه‌های مجازی، می‌توان لحظه‌ای درنگ کرد و پرسید: «این رفتار چه نقشی در روند آگاهی یا تغییر دارد و چه پیوندی با عمل یا گفت‌وگو در دنیای واقعی پیدا می‌کند؟»

کنش دیجیتال بخشی از زنجیره‌ٔ تغییر اجتماعی است، نه جایگزین آن.
هر کلیک می‌تواند فرصتی برای آغاز درک، گفت‌وگو یا اقدام باشد، اما معنا و اثر آن در پیوند با گام‌هایی شکل می‌گیرد که پس از آن برمی‌داریم.

منابع برای مطالعه بیشتر:

Blanken, I., van de Ven, N., & Zeelenberg, M. (2015). A meta-analytic review of moral licensing. Personality & social psychology bulletin, 41(4), 540–558.

Kim, N., Kim, H. K., Tan, S. J., Wang, W. H. K., & Ong, K. H. (2023). The moral license of a click: How social observability and impression management tendencies moderate the effects of online clicktivism on donation behavior. New Media & Society, 26(11), 6394-6415.

Kristofferson, K., White, K., & Peloza, J. (2014). The nature of slacktivism: How the social observability of an initial act of token support affects subsequent prosocial action. Journal of Consumer Research, 40(6), 1149–1166.